Cylchgronau Cymru

Cymreig, yn mynd ar gynnydd ers blynyddoedd. Pan oeddwn i'n blentyn yn Llanfechain bedwar ugain mlynedd yn ôl, yr oedd Llan- sanffraid, ddwy filltir i ffwrdd, yn lled Seisnigaidd eisoes, a Meifod hefyd-pysgodwyr o Saeson yn dilyn y pysgod i fyny afon Efymwy, mae'n debyg. Y pryd hwnnw, Cymraeg a siaradem ni blant yn ysgol Llanfechain i gyd; ond ni fedrai ein hathrawon air o Gymraeg. Heddiw, y mae yno newid mawr er gwell ac er gwaeth. Y mae yn awr ysgol newydd hardd yn y pentref, ac fe ddysgir Cymraeg ynddi, ond mae'n amheus gennyf a oes lawer o'r plant yn siarad Cymraeg â'i gilydd. Ychydig flynyddoedd yn ôl, fe dreuliodd fy mrawd a minnau wythnos o wyliau yn Llanfechain, yn crwydro'r hen lwybrau ac yn deffro hen atgofion. Yn y tŷ lle cefais fy ngeni, yr oedd Saesnes yn byw; ac yn Tŷ Top, ar ben y llechwedd tu cefn i'n tŷ ni, yr oedd teulu o Saeson o Birmingham wedi troi'r tyddyn yn lle i fagu ieir, a golwg flêr ar bob man. Ac mewn lleoedd eraill yn y plwy, yr un oedd y stori-a'r un ydyw'r stori yn Sir Gaernarfon. Yn Llyn ac Eifionydd, ac yn ardaloedd y chwareli, bydd Saeson yn prynu tai ac yn gwneud eu cartrefi ynghanol cymdeithas Gymraeg, heb ymddiddori dim yn iaith a thraddodiadau eu cymdogion, dim ond plannu darn bach o Loegr yn eu canol. Lle bo'r dylanwadau Seisnig yn dyfod i mewn yn eu pwysau- ynghwrs natur megis-y mae gobaith am inni allu eu gwrthweithio. Gallwn ddysgu Cymraeg i'r plant yn yr ysgolion; gallwn fagu amynedd, a dangos ewyllys da at ein cymdogion newydd, ac yn raddol ennill eu diddordeb mewn pethau Cymraeg, a sefydlu Ysgol- ion Nos lle y gallant ddysgu Cymraeg, a chael darlithiau ar Hanes Cymru, a phethau cyffelyb. Llawer a ddichon ewyllys da a chym- dogaeth dda. Ond pan fo rhyw allu cryf o'r tu allan, fel y Wladwriaeth, yn plannu cymdeithas gyfan, gref, o Saeson mewn ardaloedd lle y mae'r Gymraeg eisoes yn colli tir, a'r gymdeithas honno yn dyfod â'i har- ferion ei hun gyda hi yn eu holl nerth, fel y glowyr o Ogledd Lloegr yng nghymoedd y De yma, pa obaith sydd gennym am allu eu gwrth- weithio, a chadw'r iaith Gymraeg a Chymreictod yn fyw? Wedi sgrifennu'r Nodiadau hyn, clywais ar y radio fod Mr Goronwy Roberts yn dweud mai nid ar gyfer Saeson o Loegr y bwriedir codi tref newydd yn Sir Drefaldwyn, ond ar gyfer Cymry Newydd da iawn ydyw hwn, ond ni wyddom eto o b'le y disgwylir i'r Cymry hyn ddyfod, na pha beth fydd yno ar eu cyfer pan ddônt.