Cylchgronau Cymru

Adolygiadau BRYNLEY F. ROBERTS, Gerald of Wales (Writers of Wales, University of Wales Press, 1982). ADDAS iawn oedd cynnwys Gerald of Wales yn y gyfres Writers of Wales, oblegid, fel y pwysleisiwyd droeon, er ein bod wedi cyfenwi mab William de Barri ac Angharad ferch Gerald o Windsor yn Gerallt Gymro, nid oedd yn Gymro go iawn, a byddai Gerallt o Gymru'n well cyfieithiad o Giraldus Cambrensis, un o'i gyfenwau. Yr oedd Angharad, ei fam, yn ferch i Nest ferch Rhys ap Tewdwr a Gwladus ferch Rhiwallon ap Cynfyn, ac felly ar ochr ei mam, yn perthyn i un o deuluoedd boneddicafCymru, ond ar ochr ei thad yr oedd yn perthyn i un o deuluoedd y Normaniaid. Heblaw hynny, yr oedd wedi priodi â Norman, ac felly nid oedd ei phlant, a Gerallt yn eu plith, yn ddim ond chwarter Cymry, os gellir dweud hynny. Eithr prin y gellir credu fod Natur yn gweithio mor fathemategol â hynny. Ychydig a wyddys am fam Gerallt, ond yr oedd ei nain, ar ochr ei fam, yn nodedig nid yn unig fel merch i frenin eithr hefyd fel un a fu'n ordderch i amryw wyr, gan gynnwys Henry I, ac fel un a enillodd enwogrwydd fel Helen o Droea Cymru oherwydd ei dwyn drwy drais, a hynny bron ym mhresenoldeb ei gwr, gan Owain ap Cadwgan yn 1109. Yr oedd y nain hon wedi marw cyn geni Gerallt, ond y mae'n siwr ei fod wedi clywed ei hanes, a bod hwnnw wedi lliwio ei ffordd o edrych ar y Cymry yn ogystal ag ar wragedd: mewn oes nad oedd yn synied yn uchel am wragedd, yr oedd ef yn synied yn arbennig o isel amdanynt. Petai Gerallt wedi byw ei oes yng Nghymru, byddai ganddo well hawl i'w alw'n Gymro, ond ar ôl blynyddoedd ei blentyndod ym Maenor-byr, fe dreuliodd lawer o'i amser yn Lloegr ac ar y Cyfandir, ac er y gallasai ymuniaethu â deallusolion Ewrop, gan iddo dreulio cryn dipyn o amser dan addysg ym Mharis a chymysgu cryn lawer ag aelodau Llys y Pab yn Rhufain, â'r Normaniaid yn Lloegr yr hoffai ymuniaethu — nid â'r Saeson yno oblegid nid oedd ganddo fawr olwg ar y rheini, ac nid â'r Cymry yng Nghymru chwaith, oblegid o'i safbwynt ef nid oeddent hwy, ddim mwy na'r Gwyddyl, nemor gwell nag anwariaid. Yn wir, dyma'r safbwynt a adlewyrchir yn ei lyfrau ar Gymru ac Iwerddon. Ond yr oedd wedi ei eni yng Nghymru, yn un o ddosbarth a fynnai lywodraethu Cymru ac Iwerddon, ac ni fynnai fwy na neb o'i ddosbarth ymwadu â Chymru. A rhan o drychineb ei fywyd oedd ei fod yn ormod o Gymro i Normaniaid Lloegr ymddiried ynddo ac yn ormod o Norman i'r Cymry yng Nghymru beidio â'i ddrwgdybio. Fe'i galwyd yn Giraldus Sihester yn ogystal ag yn Giraldus Cambrensis, ac un ystyr i Sihester yw 'o'r coed'. Fe'i ganed tua 1146 a threuliodd ei flynyddoedd cynnar ym Maenor-byr ac ni chollodd erioed mo'i serch at y Ile. Yr oedd un o'i ewythredd, David, yn esgob Tyddewi, ac ato ef yr anfonwyd y nai ifanc i ddechrau ar ei gwrs addysg. Wedyn fe'i hanfonwyd i Gaerloyw ac oddi yno i Baris lle'r enillodd enwogrwydd fel myfyriwr ac fel darlithydd: rhaid ei fod yn un o'r rheini sy'n lleibio gwybodaeth. Ond fel yr oedd wedi rhoi ei serch ar Faenor-byr, fe roes ei serch hefyd ar Dyddewi, ac er nad oedd Tyddewi fel esgobaeth yn cyfrif nemor yng ngolwg y byd, fe gofleidiodd yr uchelgais o fod yn esgob yno. Yn anffodus, er iddo gael cynnig esgobaethau eraill yng Nghymru ac Iwerddon a'u gwrthod, ac er iddo ddod yn agos at fod yn esgob Tyddewi ddwywaith — yn 1177 ac yn 1198, ni chafodd sylweddoli ei uchelgais. Ei wrthwynebydd y tro cyntaf oedd Henry II, a'i wrthwynebydd yr ail dro oedd Hubert Walter, Esgob Caer-gaint. Fe sylweddolir mor galed fu'r ail ymgais pan gofir ei bod wedi cymryd pedair blynedd a thair taith i Rufain cyn i Gerallt roi'r gorau iddi, a deellir mor bwysig oedd hi iddo ef wrth ddarllen ei hanes yn llyfr olaf ei Hunangofiant (De Rebus a se Gestis) ac yn chwe rhan ei Sennau (Invectiones). Ysywaeth, rhagoriaeth ei gymwysterau i'r swydd ar un ystyr oedd y pennaf rhwystr iddo i'w chael. Yr oedd wedi ei eni i fod yn un o breladiaid yr Eglwys. Wedi ei gynysgaeddu â chorff hardd a chydnerth bu byw ymhell dros oedran yr addewid — â chymeriad cadarn di-ofn, â phersonoliaeth ddeniadol a thrawiadol, ac yn arbennig â meddwl cryf a deall craffus, buasai wedi bod yn addurn ar unrhyw eglwys gadeiriol, ond ar Dyddewi yr oedd wedi gosod ei fryd, a chan fod gorsedd Lloegr a gorsedd Caer-gaint, bob un yn ei thro, wedi gweld perygl iddi hi ei hun yn ei benodi ef yn esgob Tyddewi, fe'i gwrthwynebasant nerth braich ac asgwrn, ac yn y diwedd fe lwyddasant i'w lesteirio. Yn ystod yr ymdrech i gael ei benodi'n esgob, fe'i lledodd hi i fod yn ymdrech i ennill cydnabyddiaeth i Dyddewi fel esgobaeth annibynnol ar Gaer-gaint ac fel esgobaeth y byddai esgobaethau eraill Cymru yn ddarostyngedig iddi, ac fel y lledwyd yr ymdrech, aeth yn anos anos i Gaer-gaint a gorsedd Lloegr