Cylchgronau Cymru

Timothy Lewis, Coleg Aberystwyth, yn Chwilio am Fedd Hedd Wyn "Sylwais fy mod heb fy mlodau. Yr oeddynt mae'n debyg wedi mynd yn rhan o'r Grand 'Place." AR y dde i'r briffordd o Poperinghe i Vlamertinghe yn Fflandrys yr oedd gweddillion horse lines yn 1917 ac ar y chwith, bron ar eu cyfer, yr oedd lorry park a thrawstiau coed ar y llawr i gadw'r lorries rhag suddo i'r llaid. Wrth dalcen isa'r horse lines yr oedd twmpath hirgil. Y noson gyntaf, ar y ffordd i fyny i'r front," cysgaswn mewn bocs cantiau Dunlop wrth dalcen beudy ar ffordd Crombeke, Poperinghe. Noson rewllyd o Dachwedd ydoedd hi ac nid oedd y bocs yn ddigon hir imi gysgu ynddo yn fy hyd. Troeswn ei waelod yn gefn ar y gwynt, a thrwy'r nos yr oedd fy neupen yn chwarae Siôn a Siân a'i gilydd. Pan oedd fy nhraed yn rhewi, i mewn â hwy i'r bocs a'm pen allan, yna wedi dadebru ychydig gwthid y traed allan a'r pen yn cilio'n ôl i glydwch Fort Dunlop." Yn yr hen Houblons. Yr ail noson yr oeddwn yn yr hen Houblons-ystordy hops-yr ochr bella i orsaf Poperinghe ar gyfer hôtel y Bifstek. Corporal madfyw oedd yn gofalu amdanom, ac un o'r atgofion mwyaf digrif sydd gennyf yw gweld y Corporal yn y bore tywyll drannoeth yn ceisio oael gafael ar ei braidd bychan oedd ar wasgar yng nghanol yr ugeiniau eraill llwyd a Ueidiog oedd yn ceisio cysgu yn y cafnau rhwng y trawstiau ar lofft yr Houblons. Nid oedd neb ohonom yn awyddus iawn i ateb ei alwad, ac yr oedd arno yntau ofn sengi ar ben neu aelod un o'r. lleill wrth chwilio amdanom rhag digwydd damwain iddo. Y drydedd noson cysgwn yng nghysgod llafn sinc wrth dwmpath hirgil. Bedd dau filwr oedd y twmpath a'r ddau, meddir, wedi eu saethu mewn anwybod am i ryw swyddog dibrofiad dybio mai dau lwfr ar ffo oeddynt. Yr oedd yn hawdd i'r byrbwyll wneud hynny, ond ni ellid ei ddadwneud ar ôl dyfod i bwyll. Ni bu ond y dim lleiaf rhyngof i a pheth tebyg. Troeswn o'r neilltu ar awr dawel ar ôl llanast y Somme a thybiodd New- zealander ieuanc selog mai llechu ar ffo yr oeddwn a dygwyd fi o flaen y swyddogion. Cafwyd difyrrwch mawr am ben y swyddog, ond gallasai droi'n chwerw. BUM am rai misoedd ar ôl hyn tua Vlamertinghe a Boesinghe tu -61 i Ypres. Tua'r ail wythnos o Fis Bach 1918, daeth parsel imi. Yr oeddwn wedi gorchymyn peidio â danfon dim imi, ond wedi agor hwn cofiais fod y diwrnod pwysicaf i un rhan o'm teulu wrth y drws, ac yno yr oedd tusw o flodau-ganol Mis Bach Yr oedd y blodau wedi eu rhwymo mewn papurau Cymraeg. Nid oedd yr un Cymro arall yn y battery, a'r peth diwethaf a welswn i o Gymru oedd cnapiau o 10 â sêl y Crown o Gaerdydd arnynt yn Hazebrouck, ac yr oeddwn mor falch o'u gweld ag oeddwn o weld yr hen long St. David yn Southampton y noson yr oeddwn yn croesi gyntaf, a minnau'n cofio amdani'n hwylio o Abergwaun i'r Iwerddon. Gofyn am "pass." Gwyddwn fod Hedd Wyn wedi'i gladdu rywle gerllaw Ypres. Danfonais at yr unig un gerllaw Trawsfynydd oedd yn adnabyddus i mi ac erfyn arno ddanfon y" map reference" o'i fedd imi ar fyrder os oedd modd. Ymhen tua mis daeth gair yn erfyn am help i gadw rhyw gerddor ieuanc o'r fyddin rhag digwydd tranc ar gerdd Cymru pe collai hwnnw ystwythder ei fysedd yn y fyddin-ond dim gair am fedd Hedd Wyn. Wedi gweld y blodau-beth ellid â hwy yno ? Ni fedrwn edrych arnynt yn gwywo yn y llaid ac nid oedd dichon eu cadw. Y noson cyn fy mhen blwydd wele fi at y Sergeant-major a dweud fy mod am gael pass i Poperinghe drannoeth a chael bod yn rhydd. Cefais ef yn rhwydd. Ar Ypres a Pilkem yr oedd fy mryd i, ond gwyddwn yn dda na chawn gennad gan yr hen sergeant rhadlon i dreulio diwrnod i fynd y ffordd honno. Ar grets y lori. Yr oedd shell dump yn perthyn inni yn Brielen gerllaw Ypres a lori yn mynd yno. Neidiais ar grets y lori heb y respirator Y "pass" i Poperinghe. na'r tin hat, er fy mod yn cofio'n dda am yr hen rybudd bras gerllaw Ypres­Ttn Hats must be worn from here onward. Pe gwelsai y Sergeant y taclau hyn gennyf, gwyddai nad oeddwn yn debyg o fynd i Poperinghe. Buasai niwl tew dros y wlad am dridiau, ac yr oedd pethau'n weddol dawel. Ni buasai'r sausage balloon i fyny yn Ypres ers rhai dyddiau gan fod y niwl yn rhy dew i neb weld dim. Heddiw yr oedd yn fore teg a'r tusw blodau yn fy llaw wedi peri imi anghofio Ypres, oblegid meddwl yr oeddwn am fedd Hedd Wyn a rhoi'r blodau yno. Cofiais am y Serjeant oedd yn y dug out ym mur porth Menin, a thybiais y cawn wybod ganddo ef os oedd y London Welsh yn y cylch rywle. Nid oedd neb yn y golwg yn Ypres yn unlle ond pawb yn ei loches ar ôl gwaith y nos. Cerddwn yn galonnog ar draws y Grand' Place tuag at borth Menin, ac yr oedd wagon yn dyfod o gyfeiriad Menin ar y pryd. Pan oeddym ar gyfer yr R.A.M.C. Station o dan y Neuadd Frethyn, wele belen yn disgyn ar y wagon fel taraw amrant. Y swp gweddillion. Nid wyf i'n sicr beth ddigwyddodd ond gwelais ddwyn swp bach o weddillion gwaedlyd y gyrrwr i le'r clwyfedigion, ac nid oedd dim arall yn y golwg ond rhyw garpiau a staen coch ar y Grand' Place. Ciliais i am loches ac yn y sewer o dan y neuadd y'm cefais fy hun. Gwelais fy mod yn rhywle fel Dyfed y Mabinogi ac "elyflu y byd o lygod yno, eithr onid oeddwn wedi bod yn trigo yn eu plith ddydd a nos ers misoedd ac yn edrych arnynt fel hen gyd- nabod ? Wedi gwastatáu dipyn yno a gweld fy mod yn gyfan a bod pob aelod yn weddol ufudd, sylwais fy mod heb fy mlodau- yr oeddynt, mae'n debyg, wedi mynd yn rhan o'r Grand' Place. (I dudalen 264.)