Cylchgronau Cymru

Genynnau ac Epilgarwch Defaid MAE arbrawf yn Adran Amaethyddiaeth, Coleg Prifysgol Gogledd Cymru, Bangor, yn pontio'r gagendor rhwng cyhoeddi darganfyddiad sylfaenol geneteg yn y ddeu- nawfed ganrif a darganfyddiad ymarferol bwysig ym myd defaid union 120 o flynyddoedd yn ddiweddarach. Arbrofion Mendel Ym 1865 y traddododd y mynach Gregor Johann Mendel (1822-1884) ganlyniadau ei arbrofion ar bys; ffrwyth gwaith diwyd wyth tymor (1856-1863) yng ngardd mynachdy Sant Thomas yn Brünn, Awstria. Tra- ddodwyd y ddarlith ar ddau achlysur, 8 Chwefror, 1865, ac 8 Mawrth vr un flwyddyn, a hynny i Gymdeithas lysieuol leol, ac fe'i cyhoeddwyd fel papur yn Nhralod- ion y gymdeithas y flwyddyn ganlynol. Disgrifia'r papur ymchwil manwl a thrvlwvr yn olrhain nifer o'r gwahanol nodweddion yn y rhiant blanhigion i'r rhai yn vr epil blanhigion. Nodwedd y gwaith oedd y nifer fawr o blan- higion a fu dan astudiaeth (o gwmpas 5,000 0 blanhigion y flwyddyn), eglurder diffmiad y nodweddion e.e. lliw melyn neu liw gwyrdd, pysen groen lefn neu bysen groen grebachlyd etc., a thrylwyredd y cyfrif manwl. Casgliad Mendel ydoedd fod nodweddion yr epil yn dibynnu ar unedau wedi eu cyplysu'n barau, gydag un uned o bob par vn tarddu o'r tad a'r uned arall o'r fam. Rhain yw'r unedau a elwir vn enynnau (genes). Bu Mendel yn ffodus iddo weithio ar nodweddion lIe nad oedd ond un neu ddau bar o enynnau yn gyfrifol am wahaniaethau mawr vn v nodwedd. Gwyddom vn awr fod y par unedau hyn yn cario cynllun datblygiad (blue- print) holl agweddau pob organeb fyw. Mendel a Darwin Yn ei adroddiad ar ei arbrofion mae'n hollol amlwg fod Mendel vn ymwybodol o bwysigrwydd ei ddargan- fyddiad, a gwelai fod ei ddamcaniaeth yn bwysig fel sail gwrthrychol i sylwadau Darwin ar esblygiad species. Y syn- dod mwyaf i ni heddiw, ac yn ôl pob golwg i Mendel ei hun, oedd na fu adwaith i'r darganfyddiad mawr a gyhoeddodd. Bu Mendel farw ym 1884 yn ddyn siom- edig ac vn wir credir iddo, yn ei iselder ddiwedd ei oes, ddifa cofnodion manwl ynglŷn â'i waith arloesol, nid yn unig yn y maes hwn, ond mewn meysydd eraill hefyd. Ym 1900 sylweddolodd tri gwyddonydd yn Ewrop, yn annibynnol ar ei gilvdd, cymaint oedd cyfraniad Mendel, a sefydlwyd Mendeliaeth fel v brif ddamcaniaeth svl- faenol ym maes etifeddeg. Yn y cyfnod wedi 1900 daeth biolegwyr i sylweddoli nid yn unig mai Mendeliaeth oedd sail etifeddeg ond hefyd fod llawer o nodweddion o bwvs i'r amaethvdd ac eraill yn llawer mwy cymhleth na'r rhai a astudiwyd gan Mendel. Sylweddolwyd yn fuan mai nodweddion oedd v rhain vn dibvnnu ar lawer par o enynnau vn hytrach na'r un neu ddau bar a welir vn astudiaethau Mendel. Hefvd, 'roedd vr amgylchedd yn achosi amrywiaeth pellach yn v nodweddion hyn. Enghraifft o'r gwahaniaeth rhwng y ddau fath o nod- wedd yw'r un rhwng v nodwedd lliw llygaid mewn pobl J. B. OWEN a'r nodwedd pwysau corff mewn anifeiliaid yn gyffred- inol. Nid oedd yn bosibl defnyddio dulliau syml Mendel i ddadansoddi etifeddeg y nodweddion cymhleth hyn. Llun 1. Mamog Cambridge wedi magu ei thri wyn. Epilgarwch defaid Merino Awstralia Ar ôl cvfnod maith, fodd bynnag, daeth tro newydd o gyfeiriad annisgwyl. Ym 1958 cafodd gwyddonydd yn Awstralia, Dr Helen Newton Turner, a oedd wedi sefydlu arbrawf ar gynvddu epilgarwch ym mrid defaid Merino vn New South Wales, lythyr gan ddau fridiwr Merino yn cvnnig maharen a oedd, meddent hwy, yn un o chwe oen a aned i'r famog. Pan aeth Dr Turner a'i chydweithiwr i ymweld â Jack a Dick Seears, a'u diadell o'r enw Booroola vn Cooma, NSW, cawsant fwy fyth o syndod o ddarganfod fod gan y ddau frawd nid yn unig un famog anhygoel o epilgar ond yn wir fod ganddynt is-ddiadell fach o ddefaid epilgar. Trosglwyddwyd nifer o'r defaid hvnod hvn i fferm arbrofol v llywodraeth vn NSW i wneud astudiaeth fanwl ohonynt. Yn anffortunus bu farw v ddau frawd Seears yn sydyn wedvn, un ym 1959 a'r llall vm 1960, ond nid cyn iddynt ddadlennu ffaith ddi- ddorol iawn vnglŷn â'u dull o fridio. Yn groes i'r disgwyl, er sefydlu'r is-ddiadell epilgar ym 1945, ni ddefnydd- iwvd ond meheryn piŷn, oedd yn awgrymu fod yr epil- garwch unigryw vn cael ei etifeddu a'i gadw ar yr ochr fenywaidd. Wedi cryn arbrofi a dyfalu daeth yn amlwg mai'r unig eglurhad boddhaol oedd mai nodwedd oedd epilgarwch v Booroola He'r oedd genyn ac iddo effaith sylweddol, fel v gwahaniaeth yn nodweddion y pys a astudiwyd gan Mendel gan mlynedd ynghynt. Arbrofion Fferm y Brifysgol, Bangor Yn sgîl darganfyddiad y genyn Booroola fe gododd y cwestiwn a oedd rhvwbeth cyffelyb vn bod ym mrid Cambridge, math o ddefaid hynod epilgar a fegir ar fferm y Brifysgol vm Mangor. Ym 1983 a 1984 daeth Dr Seamus Hanrahan, gwyddonydd o Iwerddon, i Fangor i wneud ymchwiliad pellach. Maes arbennig Dr Hanrahan vw cyfrif nifer vr wvau a ollyngir o wyfa'r ddafad. 'Roedd canl\ niadau v mesuriadau hyn yn ddadlennol iawn ac yn datgelu amryw 0 bwyntiau: