Cylchgronau Cymru

Yn 1693 gofynnwyd iddo ddiwygio llyfr Camden ar hanes Prydain, ac iddo sôn yn neilltuol am Gymru. Cafodd ei waith dipyn o sylw. Wedyn dyma sgweiars Cymru yn cael syniad, ac yn cynnig arian iddo wneud arolwg mwy trwyadl o Gymru yn unig. Ond yr oeddynt yn eithaf cyndyn o fynd i'w pocedi wedyn. Aeth Edward Llwyd ati i eynllunio yr Archaeologia Cambrensis a Natural History of Wales. Cynlluniodd holiadur pwrpasol i gael gwybodaeth hanesyddol ac ecolegol am bob plwyf, a gyrru hwn i bob plwyf yng Nghymru ac i blwyfi siroedd y gororau yn holi am ansawdd y tir, y tywydd, y creigiau a'r traethau, y cnydau, hen olion, hen hanesion, ac os yn bosibl casglu hen lawysgrifau. Crwydrodd Gymru yn ymweld â phob plwyf a chael y syniad wedyn o ymweld â'r gwledydd Celtaidd. Dyna'r bererindod fawr a gymerodd bedair mlynedd rhwng 1697 a 1701, y fo a thri gwrifancynteithio Cymru, yr Alban, Iwerddon, Llydaw a Chemyw, gan gasglu hanesion, gwneud nodiadau a mapiau, chwilota, a chasglu hen lawysgrifau. Yr oedd y crwydro yma yn digwydd yn ystod cyfnod o dywydd garw a elwir yn oes fach y rhew, pan fethodd y cynhaeaf yn yr Alban am saith mlynedd. Fedra fo ddim dibynnu ar y mapiau, yr oedd y ffyrdd yn wael, a lladron pen-ffordd yn rhemp. Erbyn y diwedd yr oedd wedi teithio tair mil o filltiroedd ar droed neu ar gefn ceffyl. A ffrwyth hyn i gyd dwy gist ar hugain yn llawn o nodiadau, lluniau, mapiau a llawysgrifau yn cyrraedd yr Ashmolean. A beth ddigwyddodd i'r trysorau hyn? Aeth papurau'r Alban ac Iwerddon i Goleg y Drindod, Dulyn. Aeth Llyfr Coch Hergest i Goleg Iesu, Rhydychen. A'r drasiedi collwyd llawer o hanesion Cymru mewn tân mawryng nghartref Thomas Johnes yn Hafod Uchtryd Ceredigion, a chollwyd eraill mewn tân yn y swyddfa rwymo yn Llundain lle yr oedd Syr Watcyn Williams Wyn wedi'u gyrru. Wrth lwc mae amryw ar gael o hyd a'r rheini'n eithaf llawn, ond am Sir Gaernarfon dim ond adroddiadau am Fetws y Coed, Caerhun a Llanwnda sydd ar gael a rhai Llanwnda yn dila iawn beth bynnag. Mae llythyrau Edward Llwyd hefyd yn ddiddorol dros ben ac yn rhoi golwg ddieithr i ni ar Gymru dri chan mlynedd yn ôl dyma un hynod iawn a yrrwyd i Martin Lister. 'Mae'n debyg eich bod wedi clywed am yr heidiau o Dangosodd ymchwil ddiweddar ym Mhrifysgol Sussex fod perthynas rhwng ein harferion bwyta a'n gallu i ganolbwyntio. Ymddengys fod bwyta brecwast yn ein galluogi i ymdopi ag unrhyw dasg sy'n dilyn yn llawer gwell na phe na fyddem wedi bwyta brecwast. Ond y pryd mwyaf anfanteisiol i'n gallu i ganolbwyntio ar ein gwaith yw cinio canol dydd. Fel y mae ein brodyr yn y gwledydd poethion wedi'i ddarganfod ers talwm, mae'n talu caei cyfnod o orffwys ar ôl cinio canol dydd. Mae ein gallu i ganolbwyntio yn y cyfnod hwn yn dibynnu ar gael rhywbeth i'w fwyta ai peidio. 'Roedd y rhai hynny na chwasant rywbeth i'w fwyta yn perfformio 14 y cant yn well yn gynnar yn y prynhawn na'r rhai a gafodd ginio. Ni fesurwyd sut oeddynt yn perfformio erbyn diwedd y prynhawn os nad oeddynt wedi bwyta cinio! Mae peth tystiolaeth fod paned o goffi wedi bwyta yn gymorth i adfer y sefyllfa ac i'n galluogi i ganolbwyntio ar ddechrau'r prynhawn. Awgryma'r ymchwilwyr y dylem ail-drefnu ein gwaith fel nad ydym yn gwneud dim byd pwysig yn syth ar ôl cinio canol dydd. iapG. locustiaid sydd wedi disgyn ar y traethau ym Mhrydain yn ddiweddar? Ar yr 20 o Hydref daeth haid i lawr ym Mathri Sir Benfro, a gwelwyd dau gwmwl mawr ohonynt uwchben Dolgellau. Yr oedd pawb yn meddwl mai sboncyn gwair mawr oeddynt ond nid Hydref yw tymor y rhain, ac mae'r pryfed yn rhy fawr ac yn rhy frown. O ble y daeth y pryfed dieithr yma? Wn i ddim ond mae gennyf yma yn yr Ashmolean, locustiaid a gefais gan John Aubrey o Tangier, ac maent yn debyg iawn i'r rhain o Ddolgellau.' Llun 2 Lloydia serotina (Brwynddail y mynydd). Mi oedd John Aubrey yn ddyn eithaf enwog, ac y mae ei enw ar y cylch o dyllau sy'n amgylchynu Côr y Cewri. 'Roedd Edward Llwyd yn athrylith o ddyn, yn bell o flaen ei oes. Pwy a allai fod yn awdurdod ar ecoleg planhigion, ac ar hanes adar, yn awdurdod ar ffosiliau, a hefyd ar ieitheg, archaeoleg a daeareg neb ond dyn neilltuol iawn. A'i gofeb y planhigion prinnaf a welodd ar greigiau'r Wyddfa, sy'n tyfu hefyd ar yr Alpau ac yn Siberia y fo Edward Llwyd a gofir yn yr enw Lloydia serotina (Brwynddail y mynydd) y planhigyn a oroesodd y Rhew mawr a dyma gychwyn stori Syr Harry Godwin. Pryd í fwyta?