Cylchgronau Cymru

• û t Y*J^ L '' *j ^fnr^, LJU& YR AMAETHYDD. RHIF. 7. SADWRN, GORPHENAF 5, 1845. AR WRTEITHIAU. Allan o Draethawd ar Amaethyddiaeth a Diwylliant. Gan James Jachson, Penicuik. Trwy gnydau olynol y mae y tiroedd goreu yn treulio eu cynheddfau ffrwythlonaidd, tra y mae tiroedd salw yn gofyn gweinyddiad rhyw rinweddau cyn y rhoddant iawn ad-daliad i'r llafurwr. Maeyn ddiamheuol fod mewn rhai manau o'r byd diroedd sydd yn naturiol mor gynyrcluol, fel er eu defnyddio at gnydau o yd am ugain rolynedd ac ychwaneg, na ddangosant ddim arwyddion o wanychiad ; eto rhaid i'r rhai hyn mewn amser gael eu treulio ; am hyny,yu mhob amgylchiadau y mae gwrteithiau yn galw am ystyriaeth yr amaethwr. Yn ein gwlad ni y m; ent o'r pwys mwyaf. Y mae gwrteithiau o ddau fath, a chan bob un ei natur wahanol, ac yn cyflawni gwahanol swyddau yn y gwaith o hydyfiant. Y mae y cyntaf o'r rtíai hyn yti cynwys pob sylwedd anifeilaidd a llys- ieuawl dadgyfansoddedigfí/tco/w/^isí;^ inutler),ac a arferiryn benaf yn meithrimad y planhigyn, yn mwynhau ei faintioli, ac yn cynal ei netth bywiol. Y mae yr ail yn gweithredu yn fwy ar y pndd a'r sylwedd dadgyfansoddedig, yn hytrach nag yn cyfranu yn uniongyrchol at gynaliaeth y Hysieuyn. Gelwiry cyntaf yn wrteithiau anifeilaidd a Uysieuaidd (unimul and vegetuble), a'r llu.ll yn wrtaith mwnaidd (fossil). O dan yr ail ddosbarth hwn y cynwysir nid yn unig calch, marl, a gypsum, ond hefyd tywod,graian, a chlai; ac felly y mae yr holl welliadau a effeithir ar y tir, trwy gyd-gymysgu y pridd gwreiddiol, yn gynwysedig ynddo. Y gwrteitluau amfeilaidd a llysieuaidd, y rhai ydynt yn fraenllyd yn eu natur, ydynt y rhai mwyaf eu pwys. Y maent yn gyfansoddedig o ranau ellenawl o sylweddau anifeilaidd a llysieuawl a weithredir mewn ffordd fTeryliaidd (chemical) natunol, tra byddo y sylweddau yn dadgyfansoddi. Nid yw carthion auifeiliaid yn ddim arall ond gwehilion yr ymboith anifeilaidd neu lysieuawl a dderbyniasid t'r cylla, a gafodd ei doddi yno i raddau, ac a daflwyd allan fel yn anwasanaethgar er maethiad ychwanegol y corff. Oddiwrth yr adfeiliad cyffiedinol yma o sylweddau,a'u cyfnewidiad i wlybyroedd a gases, ymddengys fod sylweddau anifeiíaidd a llysieuawl,a charthawl, yn ymddatod y naill i'r llall, ac nad ydynt ond gwahanol ratr-iu o'r un cyrff gwreiddiol. Elfenau gwreiddiol y cwbl o honynt ydyw hydrogen, carbon, ac o.rygen, naill at yti unigol, neu mewn rhyw amgylchiadau wedi eu cymysgu à nitrogen. Wedi eu cludo gan sylweddau gwlybyrawl i'r tir, y maent yn gwas- anaethu fel maeth i wreiddiau planhigion, ac felly yn ffurfio rhanau hanfodol hydyfiant ne«ydd. Yn gymaint a bod cig yn cynwys ymgyfarfyddiad mwy o'r elfenau hyn na llysiau, y mae y carthion a geir oddiwrth grëaduriaid cigysawl (dyn yn gynwysedig) yn wastad yn gryfach, mewn cydraddiad i'w faintiolaeth, nu'r hyn a geir oddiwrth anifeiliaid yn byw ar yr hyti a borant yn unig. Y mae arferiad beunyddiol yn cyflawn brofi nad ydyw pob gwrteithiau ani'eilaidd a llysieuaidd ond am- rywiaethau o'r un fath o egwyddorion ; ac y mae eu dull a'u hymddangosiad o lawer llai eu pwys na graddau y nerth sydd yn bod ynddynt. Beth bytiag fydd gwerth gwrteithiau anghyfansoddedig, nid ydynt o ddim lles mewn ymarferiad fel gwrtaith nes y byddant wedi eu braenu. Y mae braeniad yn beih daionus, dinystriol yn ei natur. Os na fydd i'r sylwedd anifeilaidd neu lysieuaidd fraenu, nid yw o ddim mwy gwasanaeth i'r tir na ehareg. Er mwyn esiampl, cymerwch ddarn o fawndir. Swp llysieuaidd anfywiog ydyw, yn gyf- ansoddedig o haenau o lysiau, yn cael eu cadw rliag pydru gan ddwfr, a rhyw rinweddau ynddo et hun. Tra y mae yn bod yn y cyflwr yma, y mae yn ddiwerth fel gwrtatth ; ond pan symudwn ef o'i gors naturiol, y taenwn ef i'r hin, ac y dinystnwn y mân-wreiddiau bywiol ynddo, y mae yn cyfnewid ar unwaith, ac yr ydym yn cael yr hyn a eill fod yn wrtaith maethlawn. j; ;->. Gellir sylwi yn mhellach, fod braenedd yn wastad yn cael ei effeithio trwy ollwi^g yn rhydd .V rhanau elfenawl, naill ai mewn cyflwr gwlybyrawl neu hedegawl (yolatile). feìá. bydd swp o garthion stabl gael ei gasglu yn bentwr, a'i adael yn agored i bob matli o hin,ymae yn fuan yn cynhesu,ac yn taflu allan agerdd a welir yn aml yn gwmwl uwch ei ben. Yragerdd hŵfí, a'r arogl y mae yn eianfon allan ydynt gases sydd yn dianc, ac y mae y pentwr yn barhaus yn cqjli yn ei fatnt- iolaeth a'i bwysau ; ac yn mhenchwe mis, os bu gwlybaniaeth a chynhesrwydd bob ma ail, ni fydd ) *j ^