Cylchgronau Cymru

CENINEN GWYL DEWI (ARGRAFIIIAD ARBFNIG O'R "GENINEN," Y CYXTAF 0 FAirRTII, 1895J IEUAN GWYNEDD. Gadewch weled—mae bellach yn agos i dair blynedd a deugain er pan gladdwyd yr anfarwol Ieuan Gwynedd— digon o amser i ebargofiant gladdu haner byd o enwau cyffredin heb i neb o'r braidd wybod eu bod wedi bod yn y byd, oddi- eithr digwydd eu gweled yn gerfiedig ar y cerryg beddau. Ond i'r llenor a'r gwlad- garwr Cymreig o haner cant oed i fyny, pery enw Ieuan yn swyn ag sydd yn allu, fel gwialen Moses, i wneuthur gwyrthiau ac i fywhau hen adgofion, y munud y crybwyllir ef, a enfyn wefr drwy eu hysbryd, nad oes nemawr enw Cymreig yn rhestr ein llenorion—byw neu farw—yn meddu gallu mwy i gyffroi ein hedmygedd a'n gwron-addoliaeth nag ef. Am o ddeuddeg i bymtheng mlynedd o'r ail chwarter o'r ganrif bresenol nid oedd neb yn nofio yn uwch ar frig llanw cyhoedd- usrwydd llenyddol nag ef, na neb ag yr oedd ei ysgrifell yn fwy effeithiol i gadw pair gwladgarwch Cymreig i ferwi, ac i aflonyddu ar gysgadrwydd y byd, er ei gael i symud yn nghyfeiriad y rhagorol a'r perffaith. Er pan wlychwyd ei fedd, ar ddiwrnod ei angladd, gan ddagrau canoedd o gyd- wladwyr na welsant mo hono erioed yn bersonol, ysgrifenwyd erthyglau, tra- ddodwyd dariithiau, a daeth allan gofiant iddo sydd yn ffrwyth athrylith o'r un pedigrce uchel ag eiddo Ieuan ei hun, sef eiddo y diweddar Robert OHver Rees. 4' Os felly,'' meddir, '' pa eisieu ychwaneg i'w gofiantu ? a ydych yn disgwyl gallu ysgrifenu rhywbeth yn amgen nag a ymddanghosodd yn barod?" Atebaf yn rhwydd nad wyf; ond mai fy amcan ydyw ffresio ychydig ar ei goffadwriaeth i bobl ieuainc y deffroad cenedlaethol presenol, a mynegu yn fy ffordd fy hun yr edmygedd sydd wedi bod yn mud-losgi yn fy mynwes inau—tân ag y methodd cyf- newidiadau deugain mlynedd ei ddiffodd na'i oeri. Fel y dywedwyd am y brenin ieuanc Josi'ah—'' A holl Judah a Jeru- salem a alarasant am Josiah; a Jeremiah hefyd a alarnadodd am Josi'ah; a'r holl gantorion a'r cantoresau, yn eu galar- nadau, a soniant am Josiah hyd heddyw; '' felly hefyd y gellir dweyd am gyffredin- olrwydd y galar ar ol y hrenin Üenyddol ieuanc a droai allan o'r Brithdir i ddechreu dringo y gTÌsiau i'w orsedd, megys yn ei glogsiau, er's triugain mlynedd yn ol, Y mae cymaint o newydd-deb yn mhob teymged o wir edmygedd a delir i'w goffadwriaeth ag sydd o wreiddioldeb i wahaniaethu personau ei Uaws edmyg- wyr, er y bydd eiddo y naül yn fwy, ac eiddo y llall yn Uai, fel y mae yn naturiol disgwyl. Ac y mae cymaint o gaton ynfy nheyrnged fechan inau fel y dymunwn yn wirioneddol iddi fod yn effeithiol i beri i Young Walcs yr " oes oleu hon" i ddar- Uen ei gofiant eto, Ue bynag y daw i'w gafael, nes cyffroi tòn newydd ar lif hanesyddiaeth, i gludo anfarwoldeb Ieuan yn ddiogel drwy y deffroad cenedlaethol presenol, i fod yn drysor i Gymru fydd, a werthfawrogir tra y bydd Cymru, Cymro a Chymraeg. Nis gaU Ieuan farw o goj y rhai a gawsant y fraint o gydoesi âg ef a'r hyfrydwch o rodio "dros amser yn ei oleuni ef " ; ac nis gaU farw ychwaith yn ei ddylanwadau deaUol a moesol ar feddwl a chalon y genedl, tra y parha cadwyn achos ac effaith i ymestyn yn mlaen. A phe gaUem olrhain yn fanwl ddolenau y gadwyn, a dadansoddi ei defnyddiau, fel ag i'w gosod dan rif a mesur, cwestiwn dyddorol fyddai cael aUan pa faint o Ieuan sydd yn y deffroad cenedlaethol presenol, er fod ei lwch yn cysgu yn Uwch y ddaear er's tros ddeugain mlynedd. Bûm yn meddwl fod meddwdod y profiad cyntaf o addysg uwchraddol yn ein gwlad yn ein tueddu i dybied mai " nyni sydd bobl," ac, os nad gyda ni y " bydd marw doeth- ineb," mai gyda ni y daeth i'r byd Cymreig. Ond y mae darUen cofiantau a chynnyrchion fel eiddo Ieuan Gwynedd yn foddion i'n didwyUo, ac i beri i ni weled fod arwyr wedi codi o'n blaenau, ac wedi bod yn chwythu udgym y " deffroad," tra yr oedd y Uiaws yn breuddwydio, neu yn gof yn' yn Ued ddidaro—'' Beth am y nos ?'' Er, hwyrach, yn anymwybodol i lawer o honom, ymddengys i mi fod yr hyn a elwir yn bresenol yn "ddeffroad cenedlaethol" — yn wleidyddol ac addysgol — fel pe byddai yn fyw o Ieuan Gwynedd, Gwilym Hiraethog, yr "R"iaid o Lanbrynmair, Roger Edwards, Henry Eichard, Hugh Owen : na,—i ba beth y dechi-euais enwi ? —mae yr enwau yn codi fel cwmwl o dystion o bUth y meirw anfarwol, heb son am yr hynafgwyr sydd yn aros hyd yr awr hon; fel y mae yn anhawdd enwi rhai heb anghofio eraül o gyffelyb deüyng- dod,—a brofant fod y deffroad yn bod er's talm, ond mai yn ddiweddar y rhoddodd y tugel gyfleustra i'r genell i weithio aUan