Cylchgronau Cymru

YR AMAETHYDD. Cyf. II. SADWRN, MAWRTH 7, 1846. Riiif. 3. DARLITH AR DRINIALTH PYTATWS METHIEDIG, AC AR IIAD ERBYN BLWYDDYN DDYFODOL. Gan Dr. Lyon Playfuir, Fferyllydd y Gy/ndeithas uimaethyddol Frenhinol. Y mae adeiladaeth ddifyniaethol (anatomical) planhigyn yn bur amrywiog, ond y mae ei ffurfiaeth, can belled ag y mae yn iheidiol edrych arno yn ei berthynas ag amacthyddiaeth, yn hynod syml. Y mae yn heth digon adnabyddus y gellir trawsffurfio un rhan o blanhigyn i un arall neu wneyd iddo gynyrchu un arall. Gwna deiíen y pren orange neu y pren ffigys, pan blenir hi gynyrchu pren orange neu bren ffìgys newydd ; daw cangen o goeden a ddodir yn y ddaiar yn goeden debyg i'r hon a'i cynyrchai; par pytateu, neu ymhelaethiad gwlyddyn tew pytaten i blanhigyn neŵydd gyfodi : ac y mae trawsffurfiadcynyrch wedi ei gario yn mlaen mor bell, lel y tioes Wood- ward goeden helyga'i phen uchaf yn isaf, a gafaelodd y canghenau yn y ddaiar fel gwraidd, a daeth y gwraidd igaeleu gorchuddio yn fuan á dail fel cangheuau. Nid oes un angenrheidrwydd er cynyrchu planhigyn 1 arfer yr had ei hun, ac oherwydd hyu gallwn dyfu y bytaten mewn amryw ffyrdd Gallwn ei chynyrchu o'r had, y rhai a gynhwysasant y gwir ebwystl {cmbryo); gallwn ei rhoddi o'r bytateu gyfa ; neu gallwn ei thyfu heb ddefnyddio ond rhan ohoni. Ystyriwn y raodd i dyfu yn y tri dulíyma, fel y caffom foddlonrwyddd pa un i'w defnyddioyuyr adeg bresenol o aogenoctid. Cynhwysir had y bytaten yn yr afal gwyrdd, yr hwn sydd yu myned yn ddu pan addfedo. Tynir yr had o'r afal, a thaenir hwy yn Ilygad yr haul i sychu. Fel gweithrediad amaethyddol, heuir yr had yn ac.hlysurol yn y gwanwyn gyda llaw, a gelhrcymeryd y ft'rwyth i fyny yn yr Hydref. Byddant erbyn hyn wedi cyraedd maintioh eirin bychain, a chedwir hwy, a chanteu haudrachefn ynEbriU. Cyn casglu yr ail gnwd hwn y mae yn rheidiol cadw yn y meddwl amgylchiad neillduol sydd yn gysylltiedig â chynyrch yr had. Pau dyfir pytatws o'r bytaten, unrhyw neillduolrwydd a ddang- osir gan y rhai'n, megys tyfiant cynar, Uiw, neu dynerwch, a ddangosir ac a fytholir yn yr ach neu y bath hwnw. Fel hyn, gwna york red gynyrchu york red yn ddiwahaniaeth, ac nid yr elwlen (neu gorn y fuwch); ond nid felly y mae gyda chynyrch yr had. Nid ydym yn cael neillduol- rwydd y planhigyn arbaun y tyfodd, yn y cnwd a dyfwyd o had, ond cawn bytatws gwynion, cochion, a lliw tywyll,yn gymysg a'u gilydd, rhai yn grynion, rhai yn hir grynion, fel elwlen. Y niae eu harfenon höfyd yn dra gwahanol; fel hyn, cawn rat yn addfedu yn gynar, a rhai yn ddiweddar; bydd rhai yn arwa'r lleill yn dyner yn eu twf. Wrth gynhauafa, gan hyny,gnwd yr ail flwyddyn, rhard ini gofio gwylio y planhigion, a'u gwahanu yn ol eu neillduólrwydd. Rhaid cassdu y rhai a addfedant yn gyntaf, yr hyn a ddeallir wrth wywder y gwlydd, er mwyh cadw y neillduolrwydd hwn yn ei holafiaid. Rhaid gwahanu y rliai o ffurf elwlen, (neu fel y gelwir hwy yn gyfiredin, cyrn y tuwch), a rhaid talu sylw cyffelyb i bob math y byddo rhywbeth yn neillduol ynddynt. Gellir eu cael o'r had yn gyflym drwy weithrediad garddwrol. Gellir eu tyfu mewn gwelyau brwd, a thrwy eu hadblanu mewn potiau ereill gallai y planhigion fod yn barod i amaeth- wriaeth y dalar neu y maes yn y gwanwyn, ac felly cynyrchid pytatws o faintoli rawy na'r rhai a hauirgyda Haw. Ond rhaid i chwi foddloni ar hyn er dangos nad tyfiant o'r had ywyrhwn y dylern ni edrych arno fel peth digouol i wneyd i fyny y prinder hadyd pytatws sydd yn bod y flwyddyn sy'n nesu.* Yr ail gytillun o dyfu pytatws yw o'r bytaten ei hun. Gan mai parhad o'r gwlyt bytaten, y mae arni fel arno yntau egin, ueu lygaid wedi eu trefiiu yn gyfartal ar bob ochi' i'r egin hyn dyfu planhigion,ond panblenir pytaten gyfa, y raaent yn arferol o ildio iV neu gotòii, naiìl ai trwy beidio taflu allan flagur o gwbl, neu drwy roddi rhai pur weinic" Y mae dau amser y byddir yn planu pytatws; yn gyffredin dewisir y gwanwyn, onc' yr hydref neu y gauaf yn ateb yn llaan cystal, os byddant wedi eu planu yn ddigon * Ymddengys mai y llynedd y traddodwyd y ddarlith hon ,-G„, |